Yeroo Interneeta Fayyadamnu, Hattootni koomputaraa Deetaa ykn Faayilii Koompitara ykn Mobile keenya keessa jiru akka hin tanne, akkamitti ofeeggannoo gochuu qabna?
Namni tokko yeroo tajaajila interneetaa fayyadamu, Hariiroo cimdaa Idil-addunyaa keessatti hirmaachuudhaan. Kana jechuun Garee Cimdaa(Network) idil-addunyaa keessa seena. Kanaafuu Ogeessi dandeettii qabutti fayyadamee ykn Mi’a(tools) fayyadamee cimdaa keenya cabsee seenuun deetaa ykn faayilii icciitii, ykn nama dhuunfaa ykn Icciitii dhaabbata tokkoo hatuu danda’a. Kanaaf, Ofeeggannoon barbaachisaan godhamuun dirqama taha.

Ofeeggannoo kana gochuuf maloota sasalphaa 10 asiin gadii hordofuudha.
1) Sirna Dalagaa fi Moosajiillee koompitara keenyaa yeroo yerotti haaromsuudha. Kunis, hattootni koompitaraa Sagantaa moofe(outdated programs) fayyadamuun akka Sirna(System) keenya hin miine ykn cabsine nu gargaara.

2) Sagantaalee Icciitenya(Security programs) keenya haaromsuu. Isaan akka Farra Qinqanii(Anti-virus), farra Basaastuu(anti-malware, anti-spyware), Dalla Cimdaa(firewall) fikkf yeroo yerotti haaromsuu.

3) Odeeffannoo dhuunfaa qaamni biraa ittiin faana nu dhahuu danda’u kamiiyyuu meeshaalee gurguruuf yaadne irraa balleessuu ykn haquu. Sirna qulqulleessituu d-ban jedhamu beekuufi fayyadamuun Kuustuu meeshaalee gurguramuu qulqulleessuu.

4) WI-FI banaa(Open WI-FI) fayyadamuu dhiisuu. Cimdaan Haadmaleessi(WI-FI) banaan cimdaa eeggumsi hin godhasminiif waan taheef qaamni cimdaa sana fayyadmaa jiru ykn qaamni barbaade cimdaa banaa kana keessa looyee sirna(System) keenya sakatta’uu kan danda’uufi waan barbaade fudhachuu ykn hatuu danda’a.

5) Jechadarbii(Password) keenya ifatti ykn nama biratti dubbachuu dhiisuu ykn dhokfachuudha. Jechi darbi wantoota sirna(System) ykn deetaa, faayilii ykn icciitii keenya dhokfachuuf gargaaran keessaa isa duraati. Kanaafuu, Jechadarbii keenna yoo iddoma arginetti dhiifne ykn yoo abbama argine biratti dubbanne ykn yoo seeraan hin eeggatin qaamni barbaade salphaadhumatti jechadarbii keenna argatee waan barbaade argachuu danda’a.

6) Jechadarbii cimaa fayyadamuufi yeroo yerotti jijjiiruudha. Jechidarbii keenna furtuu waan heddu ittiin eeggannu waan taheef, Jechadarbii cimaa ykn kan namni salphatti tilmaamuu hindandeenne fayyadamuufi yeroo yerotti jijjiiruudhaan ofeeggannoo cimaa gochuufiii qabna.

7) Yeroo Interneeta fayyadamnu ofeeggannoo gochuu. Marsariitiilee adda addaa ykn interneeta irratti yeroo ammaa Qinqaniin heddutu faca’ee argama. Yoo interneeta fayyadamu yoo ofeeggannoo hin goone, qinqaniiwwan kun koompitara ykn mobile keenyatti nam’uu danda’a, sana booda balaa qinqaanii(Virus)dhaaf saaxilamuu dandeenna. Kanaaf ofeegganoon dirqama taha.

8) Ergaa namni nuuf erge ykn yoo namaa erginu ergaa icciitenyisaa eeggame tahuu hubannoo kennuu qabna. Ergaan sobaa ykn kijibaan odeeffannoo dhuunfaa keenya nugaafatanii odeeffannoo keennatti fayyadamanii yakka hojjachuu danda’u waan taheef asirrattis ofeeggannoon cimaan godhamuutu barbaachisa, yoo wanti nuuf galuu dide jiraates ofeessa Teekinikaa naannoo keennatti argamu mariisisuun ni gorfama.

9) Eenyummeessaa keenya maalumattuu hidhuu hin qabnu(Don’t link you account). Yeroo heddu yaada kennuuf ykn galmee wayiitiif Eenyummeessaa keenya fayyadamnee(prompted to sign in with Twitter or Facebook) akka yaada kenninu nu qajeelcha. Kana tasuma hayyamuu hin barbaachisu. kana yeroo goonu, Odeeffannoon dhuunfaa keenya sirna(System) isaaniirra waan seenuuf odeeffannoo icciitii keenya hunda isaan biratti akka muldhatu waan taasisuuf odeeffannoo kana fayyadamee qaamni sun eenyummeessaa keenna ykn keennaan waan fedhe hojjachuu danda’a.

10) Odeeffannoo dhuunfaa ykn dhoksaa anneen akka, Jechadarbii(Password), lakkoofsa Baankii keenya yeroo kamuu toorarratti(online) olkaayuu(Save) gochuun hin barbaachisu. Deetaa toorarra jiru yeroo kamittuu ykn barbaadetti namni barbaade argachuuf salphaa waan taheef.

Maloota kanaafi kanneen birootiin fayyadamnee yakka hattootni koompitaraa nurratti ykn dhaabbata keenyarratti raawwatan irraa ofeeguun ni danda’ama. maloota gurguddoofi ogummaa barbaachisu yeroo itti aanu baldhinaan mari’anna

HORAA BULAA DEEBANAA

#Kaayyoon_keenya : Hubannoo hawaaasa keenyaa Cimsuudha.

Horaa Bulaa Deebanaa

OROMO ICT Team
E-mail: oromoict@gmail.com
Web: Gorsa ICT www.oroict.com
Barnoota Afaan Oromootiif :www.afaan-oromoo.com
Gita Hojii Banaa argachuuf: www.hojii.net
Gorsa Fayyaatiif: https://fayyaa.afaan-oromoo.com/